مهندسان روسی فعالیت های خود را روی موشک ها در سال 1930 آغاز نمودند در ماه می 1955 سایت پرتاب بایکانور (Baikanour) در آسیای مرکزی (در کشور قزاقستان امروزی) شروع به کار نمود و اولین آزمایش موشک های بالستیک با پرتاب موشک بالستیک قاره پیمای اسپوتنیک یک (Sputnik 1) در این سایت در 4 اکتبر 1957 انجام شد و در 12 آوریل 1961 یوری گاگارین اولین فضانورد جهان از این پایگاه زمین را با کپسول واستوک یک (Vostok 1) ترک نمود. یک سال پس از آن مهندسان روسی طرح ایستگاه فضایی را در ذهن خود پروراندند که به صورت مجزا از زمین پرتاب شود و در فضا به یکدیگر متصل گردد و سپس به دور زمین به گردش درآید. یک ربع قرن بعد در سال 1987 این رویا با ملحق شدن ماژول کوانت (Kvant به عنوان یکی از اجزای ایستگاه میر) به حقیقت پیوست.

سالیوت (Salyut) اولین ایستگاه فضایی است که در مدار کره ی زمین قرار گرفته است. با افزایش قدرت موتور موشک ها و ساخت موشک های بالستیک بشر توانست رویای اقامت در فضا را با آلماز محقق سازد و سپس در سالیوت زمان آن را طولانی تر کند. ایستگاه فضایی آلماز ابتدا برای مقاصد نظامی ساخته شد و چند نمونه ی غیرنظامی آن نیز در مدار قرار گرفت که همگی به نام سالیوت شناخته می شدند با به کارگیری موشک های حامل سایوز و پروتون جهت حمل ایستگاه به فضا و حمل بار و سوخت این چند ایستگاه فضایی توانستند میزبان فضانوردان غیرروسی نیز باشند. تجربیات به دست آمده در پرتاب این ایستگاه های فضایی کمک زیادی در طراحی ایستگاه میر نمود.

از ابتدای شروع کشفیات فضایی و نگارش رمان های تخیلی_فضایی، انسان در رویای ایستگاه های فضایی، جهت اقامت در فضا بوده است و در ذهن خود ایستگاه های فضایی را به صورت چرخ گاری های سده های 18 و 19 فرض می کرده است؛ چرخ هایی که به دور خود می چرخند و دارای جاذبه هستند و محلی در فضا برای انجام مطالعات علمی و سفر به دیگر سیارات و ستاره ها می باشد. برخی از این تصورات در فیلم های فضایی نیز، به تصویر کشیده شده است.ولی ایستگاه های فضایی کنونی با آنچه آن رمان های تخیلی و فیلم ها تصویر می کردند، بسیار متفاوت است.

با بررسی تاریخ علوم فضایی در چند دهه ی اخیر مشاهده می شود که اتحاد جماهیر شوروی و سپس روس ها اولین پیشگامان قرار دادن ایستگاه در فضا بوده اند و بهتر است مروری بر فعالیت های آن ها در این عرصه داشته باشیم.

ایستگاه های سالیوت و آلماز ها در پوشش آن ها

ایستگاه های فضایی سالیوت (که در زمان روسی به معنای سلام نظامی و آتش بازی می باشد) نام گروهی از ایستگاه های فضایی است که شوروی ها آن ها را، در دهه ی 70 اجرا کردند. این ایستگاه ها ی فضایی دارای ساختار نسبتاً ساده ای بودند و با یک پرتاب ساده در مدار قرار می گرفتند. در جدول زیر خلاصه ای از اطلاعات پروازی این ایستگاه ها داده شده است.

آلماز (Almaz) که در زبان روسی به معنای الماس است برنامه ی گروهی از ایستگاه های فضایی – نظامی شوروی بود که تحت نام سالیوت اجرا گردید. سه ایستگاه آلماز تحت نام های پوششی سالیوت 2 و سالیوت 3 و سالیوت 5 پرتاب شدند. پروژه ی ایستگاه های فضایی آلماز توسط ولادیمیر چلومی (Vladmir Niolavich Chelomei) در سال 1964 در پاسخ به طرح پروژه ی آزمایشگاه سرنشیتن دار فضایی (SkyLab) آمریکایی ها مطرح شد.

پیاده کردن فضانوردان در ایستگاه فضایی در طول ایجاد آلماز تغییر کرد. این تغییر شامل طرح کلّی در وضعیت سفینه ی فضایی ترابری نیز می شد. این فضاپیما وظیفه داشت، کار حمل و نقل بار و سرنشین را به صورت رفت و برگشتی به انجام برساند ولی به دلیل تأخیر در ساخت آن ولادیمیر چلومای برای این که فضانوردان روسی بتوانند به ایستگاه فضایی وارد شوند و از آن به سمت زمین برگردند «کپسول برگشت» را در نظر گرفتند. هر ایستگاه بعد از برگشت خدمه کنار گذاشته می شد. در آن زمان به جای فضاپیمای ترابری (که توسعه ی آن با تأخیر مواجه بود) در سال 1970 تصمیم بر این شد که از موشک سایوزتی – هفت کا برای حمل سرنشین ها استفاده شود. جالب است بدانید هم اکنون نیز به دلیل ایمنی بسیار بالای سایوزها، فضانوردان (به جز موارد معدودی که با شاتل آمریکایی ها به ایستگاه بین المللی می روند) از سایوز برای رفتن به مدار استفاده می کنند.

سایوز فری برای انتقال 2 فضانورد در مأموریت های سالیوت 3، 4، 5 و 6 به کار گرفته شد. در این نوع سایوز پانل های خورشیدی حذف گردید و باتری های که وزن آن از صفحات خورشیدی کمتر است به کار گرفته شد تا سفینه بتواند بار بیشتری را با خود حمل کند. طول این سفینه 7.5 متر و قطر آن مانند سایوز اصلی می باشد.

پروژه ی آلماز در سال 1967 به تأیید رسید هرچند زمان اولین پرتاب آن قرار بود درسال 1970 همزمان با سالگرد لنین (رهبر سابق شوروی) محقق شود، اما ولادیمیر چلومای این زمان را غیر واقعی می دانست و بر این نظر بود که توسعه ی این پروژه نیاز به زمان بیشتری دارد. در سال 1969 رهبران شوروی سابق در مقابل پرتاب آپولو از سرطرّاح خود کارالیف درخواست کردند که سفینه ی سرنشین دار شبیه آلماز بسازد. به همین دلیل به ولادیمیر چلومای دستور داده شد تا تمام نقشه های آلماز را به گروه طراحی کارالیف منتقل نماید. تا سال 1970 هشت تست زمینی برای سازه های آلماز ترتیب داده شد. اولین آلماز با موشک سایوز در سال 1971 با نام سالیوت1 پرتاب شد. در آن زمان آلماز یک سفینه ی فضایی نظامی یا یک دژ فضایی تصور می شد آنان بر این باور بودند که آلماز می تواند ماهواره های آمریکایی را ساقط کند به همین خاطر آن را با یک توپ سنگین نظامی مجهز کرده بودند. این سلاح می توانست در حین چرخش به طرف هدف شلیک کند. بخش اصلی آلماز شبیه به استوانه ای با دو قطر مختلف 2.9 و 4.15 متر با طول 11 متر و وزن کلی 15 تن بود. در طرح اصلی جهت بازگشت کپسول برگشت به زمین، آن را به قطر کوچک تر متصل کرده بودند و یک درگاه (عرشه) در طول ایستگاه در نظر گرفته شده بود.

دو صفحه ی خورشیدی در انتهای ایستگاه فضایی با قدرت تولیدی 1.3 کیلووات به طول 23 متر و سطح 52 متر مربع قرار داده شده بود.در انتهای سفینه نیز، دو موتور با قدرت 4000 نیوتون جهت اصلاح مسیر در دو طرف پیش بینی شده بود.

همان طور که قبلاً ذکر شد، پروژه ی آلماز که یک طرح نظامی بود تحت نام سالیوت انجام پذیرفت و در ادامه انواع ایستگاه های فضایی آلماز که سالیوت 2 ، سالیوت 3 و سالیوت 5 هستند تشریح می گردد.

سالیوت 1

ایستگاه فضایی سالیوت 1 در 19 آوریل 1971 پرتاب گردید. این اولین ایستگاه ساخته ی دست بشر بود که در مدار زمین قرار می گرفت. اولین سرنشینان آن، با سفینه ی سایوز 10، فرستاده شدند ولی به علت اختلالاتی در مکانیزم ورود ایجاد شده بود نتوانستند وارد آن شوند در مرحله ی دوم خدمه به همراه فضاپیمای سایوز 11 فرستاده شدند و مدت 23 روز در آن اقامت کردند و متأسفانه در برگشت در 11 اکتبر 1971 به علت خرابی شیر متعادل کننده فشار هر سه خدمه ی آن کشته شدند و پس از آن ایستگاه پس از 175 روز چرخش به دور زمین به زمین برگردانده شد.

ایستگاه فضایی سالیوت 1

این ایستگاه فضایی دارای چهار بخش (Section) مجزا بود اولین بخش آن، بخش انتفال بود که مستقیماً به سایوز 11 متصل می گردید. این بخش دارای قطر دماغه ی 2 متر و قطر انتهای 3 متر بود.بخش دوم حدود 4 متر قطر داشت و دارای نمایشگرهای تلویزیونی، پانل های کنترلی و بیست دریچه (که برخی از آن ها توسط تجهیزات ابزاردقیق پرشده بود) بوده است. بخش سوم بخش فشار بود و شامل تجهیزات کنترلی و ارتباطی، منبع تغذیه، سیستم های مورد نیاز جهت زیست سرنشینان و دیگر وسایل کمکی بود. چهارمین و آخرین بخش، فضای بدون فشار بود که حدود دو متر طول داشت و شامل قفسه ی موتور (جایی که موتور در آن نصب می شود) ، تجهیزات کنترل جهت و زاویه ی سفینه و باتری های شیمیایی صفحه ای بود. در این بخش سیستم تأمین اکسیژن و آب و سیستم بازیابی نیز قرار داشت. این ایستگاه فضایی دارای دو صفحه ی خورشیدی بود، که به صورت بالک پهن شده اند.

سالیوت 2

ایستگاه فضایی سالیوت 2 اولین نمونه ی طبقه بندی شده از ایستگاه فضایی آلماز بود و در سوم آوریل 1973 پرتاب شد. این ایستگاه در .اقع جزیی از برنامه ی ایستگاه سالیوت نبود و روس ها برای پوشش حفاظتی آن را سالیوت 2 نامیدند. برخلاف پرتاب موفقیت آمیز آن بعد از دو روز سالیوت 2 (که بدون سرنشین پرتاب شده بود) شروع به از دست دادن فشار خود کرد و کنترل پرواز آن مختل شد و دچار شکست گردید. در 11 آوریل همان سال، ایستگاه چهار پانل خورشیدی خود و در نتیجه تمام قدرت خود را از دست داد. سالیوت 2 در 28 می 1973 به زمین برگردانده شد.

ایستگاه فضایی سالیوت 2

سالیوت 3

ایستگاه فضایی سالیوت 3 در 25 ژوئن 1974 پرتاب شد. این ایستگاه هم یکی دیگر از ایستگاه فضایی – نظامی آلماز بود. سالیوت 3 پرتاب موفقیت آمیزی داشت. کل وزن آن حدود 19 تن و دارای دو پانل خورشیدی وسط ایستگاه بود و بخشی از آن برای برگرداندن نتایج تحقیقات به زمین در نظر گرفته شده بود. از خدمه ی فرستاده شده با سایوز 14، فقط یکی از خدمه پرواز توانست به ایستگاه وارد شود؛ نفرات بعدی با سایوز 15 تلاش نمودند تا وارد ایستگاه شوند ولی به علت اشکال به وجود آمده در سامانه ی اتصال به ایستگاه فضایی و اشکال در هدایت دستی فضاپیما برای پهلوگرفتن موفق به این کار نشدند. ایستگاه فضایی سالیوت 3 در کل موفق ارزیابی شده است. در 24 ژانویه ی 1975 به گزارش برخی منابع تلاش هایی جهت تست توپ تانک 105 میلیمتری (که در برخی اسناد 120 میلیمتری ذکر شده است) از نوع Nudeman-NK30 به عمل آمد و نتایج موفقیت آمیزی در فاصله ی 3000 تا 5000 متری به دست داد. فضانوردان روسی تأکید کردند که هدف مورد اصابت قرار گرفته، نابود شده است. روز بعد دستور توقف گردش ایستگاه فضایی سالیوت 3 صادر شد.

ایستگاه فضایی سالیوت 3

سالیوت 4

ایتگاه فضایی سالیوت 4 در 1974 پرتاب شد. این ایستگاه کپی ایستگاه فضایی سالیوت بود. سالیوت 4 دارای ابزار اشعه ی ایکس (که تلسکوپ filin نامیده می شد) بود. این ایستگاه دارای صفحات خورشیدی بزرگ تر از سالیوت 1 و به تعداد سه صفحه بوده است. دو مأموریت فضاپیمای سایوز 17 و 18 به همراه 4 خدمه، میهمان این ایستگاه بودند.

ایستگاه فضایی سالیوت4

سالیوت 5

ایستگاه فضایی سالیوت 5 در 22 ژوئن 1976 پرتاب شد و سومین و آخرین ایستگاه فضایی آلماز بود و پرتاب آن با موفقیت انجام گرفت. سه فضانورد با سایوز 21 و 24 موفق به ورود به ایستگاه شدند. این ایستگاه فضایی در 8 آگوست 1977 به زمین بازگردانده شد. بعد از این پروژه شوروی به این نتیجه رسید که نتایج تاکتیکی این ایستگاه از هزینه های انجام شده بسیار کمتر است و از این پس دیگر هیچ ایستگاه نظامی دیگری را به فضا نفرستاد.

ایستگاه فضایی سالیوت 5

سالیوت 6

ایستگاه فضایی سالیوت 6 در 29 سپتامبر 1977 پرتاب گردید. گرچه شباهت زیادی به ایستگاه فضایی سالیوت قبلی داشت ولی مزایای زیادی نسبت به قبلی به آن اضافه شده بود؛ مثلاً یک عرشه ی اضافهکه این امکان را به فضاپیمای پروگرس می داد تا بتواند کنار آن پهلو بگیرد و سوخت ایستگاه را تأمین نماید. بدین ترتیب به مرور ایستگاه های فضایی برای اقامت طولانی مدت فضانوردان آماده می شد. از سال 1977 تا 1982 این ایستگاه پذیرای اقامت طولانی 7 خدمه و 11 اقامت کوتاه مدت بوده است. اولین اقامت طولانی در این ایستگاه رکورد اقامت در ایستگاه آمریکایی اسکای لب (که 84 روز بود) را شکست و سکونت را به 96 روز رساند. طولانی ترین اقامت در این ایستگاه فضایی 186 روز بوده است. ایستگاه فضایی سالیوت 6 در ژوئیه ی 1982 متوقف گردید.

فضاپیمای لوجستیکی پروگرس به طور خودکار در دریچه ی ایستگاه قرار می گرفت و توسط فضانوردان روسی درب آن باز می گردید و انتقال سوخت به ایستگاه یه صورت خورکار و تحت کنترل ایستگاه زمینی انجام می پذیرفت.عرشه ی دیگر ورود خدمه جهت اقامت طولانی مدت خدمه در نظر گرفته شده بود. ایستگاه پذیرای محققانی از هم پیمانان شوروی شامل کشورهای لهستان، مجارستان، رومانی، کوبا، مغولستان، ویتنام و آلمان شرقی بود. پرواز 20 فضاپیمای پروگرس بالغ بر 20 تن تجهیزات و سوخت به ایستگاه منتقل کرد. فضاپیمای ترابری TKS با مأموریت کاسموس 1267 که دارای قطر 15.4 متر و طول 51.17 متر بود توسط موشک پروتون پرتاب گردید و توانست در سال 1982 در کنار این ایستگاه پهلو بگیرد. مأموریت کاسموس 1267 نشان داد اجزاء بزرگ هم می توانند در کنار ایستگاه پهلو بگیرند و این اصلی ترین قدم در جهت ایستگاه میر و ایستگاه بین المللی بود. این ایستگاه 6 خدمه ی مقیم داشت.

ایستگاه فضایی سالیوت 6

سالیوت 7

ایستگاه فضایی سالیوت 7 در سال 1982 پرتاب شد و آخرین سری از ایستگاه فضایی سالیوت و بسیار شبیه به سالیوت 6 از نظر قابلیت و تجهیزات بود. با تأخیری که در آماده شدن میر به وجود آمد، این ایستگاه پشتیبان با نام سالیوت 7 پرتاب گردید و در مدار قرار گرفت. بیش تر از 4 سال و 2 ماه این ایستگاه فضایی پذیرای 10 خدمه پرواز با 6 پرواز مخصوص و چهار پرواز دیگر، شامل فضانوردانی از فرانسه و هند بود. در مأموریت پروازی خانم «استوانتا ساویتسکایا» (که دومین زن فضانورد بعد از 1963 بوده است) این ایستگاه فضایی مانند سالیوت 6 پذیرای فضاپیمای سنگین کاسموس 1443 و کاسموس 1686 نیز بوده است و این نکته در طراحی ایستگاه میر کمک بزرگی به فضانوردان کرد.

ایستگاه فضایی سالیوت 7

سالیوت 7 میزبان 3 خدمه سایوزT 11 در 8 فوریه ی 1984 بود که طولانی ترین مدت اقامت در فضا به مدت 235 روز ثبت کردند. در صورتی که خدمه ی قبلی با سایوز T 9 در 27 ژوئن 1983 به ایستگاه منتقل شده بودند، فقط 150 روز را در ایستگاه سپری کرده بودند. این ایستگاه پذیرای دو خدمه ای بود که با سایوز T 15 در 6 می 1986 پس از انجام مأموریت در ایستگاه میر، فضاپیما را به طرف سالیوت 7 هدایت کردند و در کنار آن پهلو گرفتند. آنان پس از اقامت 50 روزه، مجدداً به ایستگاه میر باز گشتند و این آخرین مأموریت به سالیوت 7 بوده است.

سالیوت 7 دارای دو عرشه ی ورود در هر دو انتهای فضاپیما بود و از 3 پانل خورشیدی (که دوتای آن ها در امتداد یکدیگر و سومی عمود بر آن ها بود) بهره می برد. این امر این امکان را می داد که پانل دومی در کنار آن ها اضافه شود. امکانات زندگی جهت اقامت فضانوردان در سالیوت 7 شامل مواردی چون اجاق برقی، یخچال، آب گرم همیشگی، طراحی جدید صندلی فرماندهی (که بیش تر به صندلی دوچرخه شباهت داشت) بود. دو حفره طوری طراحی شده بود که اشعه ماورابنفش جهت از بین بردن بیماری به ایستگاه وارد شود. در سالیوت 7 تحقیقات پزشکی و بیولوژیکی انجام پذیرفت. تلسکوپ BST-1M در آن جایگزین تلسکوپ نوع اشعه ی ایکس (که در سالیوت 6 به کار گرفته بود) گردید. اولین تجربه ی اتحاد جماهیر شوروی با استفاده از تکنولوژی فضایی در سالیوت 6 در فرآیند جوشکاری مواد جاذبه صفر، در سال 1969 صورت پذیرفت و پوشش دادن فلزات و دیگر مواد در خلاء اولین بار در سالیوت 6 آزمایش شد. فضانوردان روسی مواد تک کریستال و یا آلیاژ تک کریستال را تولید نمودند که در شرایط محیطی زمین، بسیار پرهزینه بود. در شرایط بی وزنی این فضانوردان، کریستال های سیلیکون و ژرمانیم را برای تهیه ی نیمه هادی ها جهت صنایع الکترونیک تولید نمودند. در سالیوت 7 تعداد 7 نفر خدمه همواره مقیم بودند. انتقال فضانوردان توسط فضاپیمای سایوزT5 تا سایوزT15 انجام می پذیرفت.

نتایجی که از اقامت طولانی بشر در سالیوت به دست آمد این ایده را قوت بخشی که انسان قابلیت سازگاری و زندگی در فضا را دارد و می تواند با قدم گذاردن در فضا بخشی از سؤالات مطرح در ذهن خود را پاسخ دهد و به گوشه ای از اسرار جهان هستی پی ببرد و گامی در جهت شناخت فضا بردارد.

________________________________________________________

منبع:

ماهنامه ی «صنایع هوافضا